ENDOMETRİOZİS
Normalde sadece rahmin içindeki boşluğu kaplayan dokunun yani endometriumun başka yerlerde de bulunması haline verilen isimdir. Endometriozisin en sık yerleştiği yerler Fallop tüpleri, yumurtalıklar ve leğen kemiğinin iç yüzünü kaplayan zardır.
Endometrium dokusu yukarıda bahsedildiği şekilde vücudun herhangi bir yerine yerleştiği zaman ,adet döngünüze uyum gösterir ve aynı rahmin iç tabakası gibi kalınlaşır ve her döngünün sonunda kanayarak dökülür.Endometriumun normal dışı yerleşim gösterdiği bu yerlerde, oluşan kanamayı dışarı boşaltacak bir yol olmadığı için kan o bölgede birikir ve etraf dokuları tahriş eder.
Biriken bu kan kist oluşumuna,yara dokusu oluşumuna ve yapışıklıklar oluşmasına neden olur.Bu normal dışı gelişmeler özellikle adet dönemlerinde ağrı oluşumuna ve gebe kalmanın zorlaşmasına hatta imkansız hale gelmesine neden olabilir.
Endometrium dokusu yukarıda bahsedildiği şekilde vücudun herhangi bir yerine yerleştiği zaman ,adet döngünüze uyum gösterir ve aynı rahmin iç tabakası gibi kalınlaşır ve her döngünün sonunda kanayarak dökülür.Endometriumun normal dışı yerleşim gösterdiği bu yerlerde, oluşan kanamayı dışarı boşaltacak bir yol olmadığı için kan o bölgede birikir ve etraf dokuları tahriş eder.
Biriken bu kan kist oluşumuna,yara dokusu oluşumuna ve yapışıklıklar oluşmasına neden olur.Bu normal dışı gelişmeler özellikle adet dönemlerinde ağrı oluşumuna ve gebe kalmanın zorlaşmasına hatta imkansız hale gelmesine neden olabilir.
BELİRTİLER
Endometriozis çok hafiften çok ağıra kadar değişik derecelerde karşımıza çıkar, fakat genel olarak zamanla kötüleşme eğilimindedir.Endometriozisi olan bazı kadınlarda hiç bir belirti oluşmaz ve başka nedenlerle yapılan operasyonlar sırasında tesadüfen teşhis edilir.Endometriozisi olan diğer kadınlarda ise aşağıdaki belirtilerin bir veya birkaçı görülebilir.
· Ağrılı adet olma ( dismenore): Sancılar genellikle adet dönemi öncesinde başlar ve adetin ilk bir kaç günü devam eder.Ağrı karında ve sırtın alt kesimlerinde hissedilir.Ağrının şiddeti hastalığın derecesi ile bağlantılı değildir, çok az sayıda lezyon ( hastalık odağı) olduğu halde çok şiddetli ağrılar olabilirken; çok yaygın ve ağır hastalığı olanlarda hiç ağrı görülmeyebilir.
· Adet dönemi dışında ağrı:yumurtlama döneminde, cinsel ilişki sırasında,idrar yaparken veya barsak hareketleri sırasında ağrı oluşabilir.
· Aşırı kanama:Adet kanamaları fazla olabilir (menoraji) veya adet kanamaları arasında kanamalar (menometroraji) oluşabilir.
· İnfertilite (kısırlık): Çocuk sahibi olamamak nedeni ile yapılan incelemeler sırasında ilk teşhis konulabilir.
Endometriozis bazen ,ağrı yapan diğer hastalıklar ile karıştırılabilir.Yumurtalık iltihapları (PID), yumurtalık kistleri, irritable bowel syndrome (IBS) endometriozis ile karıştırılabilecek hastalıklar arasındadır.
· Ağrılı adet olma ( dismenore): Sancılar genellikle adet dönemi öncesinde başlar ve adetin ilk bir kaç günü devam eder.Ağrı karında ve sırtın alt kesimlerinde hissedilir.Ağrının şiddeti hastalığın derecesi ile bağlantılı değildir, çok az sayıda lezyon ( hastalık odağı) olduğu halde çok şiddetli ağrılar olabilirken; çok yaygın ve ağır hastalığı olanlarda hiç ağrı görülmeyebilir.
· Adet dönemi dışında ağrı:yumurtlama döneminde, cinsel ilişki sırasında,idrar yaparken veya barsak hareketleri sırasında ağrı oluşabilir.
· Aşırı kanama:Adet kanamaları fazla olabilir (menoraji) veya adet kanamaları arasında kanamalar (menometroraji) oluşabilir.
· İnfertilite (kısırlık): Çocuk sahibi olamamak nedeni ile yapılan incelemeler sırasında ilk teşhis konulabilir.
Endometriozis bazen ,ağrı yapan diğer hastalıklar ile karıştırılabilir.Yumurtalık iltihapları (PID), yumurtalık kistleri, irritable bowel syndrome (IBS) endometriozis ile karıştırılabilecek hastalıklar arasındadır.
NEDEN OLUŞUR?
Endometriozisin neden oluştuğu net olarak bilinmemektedir.Konu üzerinde çalışan uzmanlar hormonlar ve bağışıklık sistemi üzerinde durmaktadırlar.Konu ile ilgili teorilerden biri ise: adet kanının ,Fallop tüplerinden karın boşluğuna doğru akarak , içerdiği endometrium hücrelerinin etraftaki dokulara tutunup gelişmesi ile hastalığın oluştuğunu söylemektedir.Bu teori hastalığın en çok leğen kemiği içindeki dokulara yerleşmesini de izah eder.Bir başka teori ise , endometrium hücrelerinin kana karışarak başka dokulara taşındığını ve orada yerleşip çoğalarak hastalığı oluşturduğunu iddia etmektedir.Kanla taşınma teorisi hastalığın beyinde, akciğerlerde , gözde nasıl gelişebildiğini izah edebilir. Hastalığın bazı ailelerde daha çok görülmesi genetik bir yatkınlıkla olan ilişkiyi gündeme getirmektedir.Bağışıklık sistemindeki bir problem hastalığın gelişimini kolaylaştırıyor olabilir.Yapılan laparoskopik gözlemlerde : hemen hemen her kadında adet zamanı bir miktar kanın tüpler vasıtası ile leğen kemiği içindeki boşluğa döküldüğünü gözlenmiştir.Belki bağışıklık sisteminde bir problem olanlarda bu kan içindeki endometrium hücreleri temizlenemeyip oraya yerleşerek hastalığı başlatmaktadır.
Bazı araştırmacılar ise karın boşluğundaki bazı kök hücre benzeri hücrelerden hastalığın geliştiğini,endometrium hücrelerinin taşınarak gelmediğini iddia etmektedirler. Buna delil olaraksa çok nadiren de olsa erkeklerde gelişen endometriozisin bu mekanizma ile oluştuğu iddia edilmektedir.
RİSK FAKTÖRLERİ
Endometriozis geliştirme riskinizi artıran faktörlerin başlıcaları aşağıda sıralanmıştır.
· Doğum yapmamış olmak
· Annenizde endometriozis olması
· 27 günden sık aralıklarla ve 8 günden uzun süren adet kanamalarınızın olması
· Adet kanının rahat akışını engelleyen bir anatomik engelin mevcut olması
· Daha önceden geçirilen enfeksiyonlarla leğen kemiği içindeki zarın zedelenmiş olması
· Beyaz ırktan olmak
Endometriozis genellikle adet kanamalarının başlamasından ( menarş) bir kaç yıl sonra başlar.Menopozdan sonra ve gebelik sürecinde belirtiler kaybolur.Gebelik sona erdikten bir süre sonra ise belirtiler tekrar başlar.Menopoz sonrası verilen hormon tedavisi belirtilerin tekrar ortaya çıkmasına neden olabilir.
KOMPLİKASYONLAR
Endometriozisin en temel komplikasyonu gebe kalma kabiliyetinin (fertilite) azalmasıdır.Endometriozis olan kadınların 1/3 ile 1/2 si gebe kalmakta zorlanırlar.
Gebeliğin oluşabilmesi için : yumurtalıktan salınan yumurtanın , Fallop tüpü boyunca ilerleyip sperm ile buluşması ve döllenmeden sonrada yolculuğuna devam edip rahim içindeki boşluğa ulaşması gerekir.Endometriozis oluşturduğu yapışıklıklarla yumurtanın bu hareketine engel olabilir.Döllenmeye mekanik olarak engel olan bu durumun dışında endometriozis odaklarından salınan bir takım kimyasal ajanlarında döllenmeye engel olması mümkündür.
Endometriozis gebe kalmayı zorlaştırmakla beraber , endometriozisi olan pek çok kadın gebe kalabilmektedir.Hafif veya orta derecede endometriozisi olan pek çok kadın, belki biraz zorlanarak veya tıbbi yardımla da olsa gebe kalabilmektedir.Bu yüzden karamsarlığa kapılmaya gerek yoktur.Bu kadınlar gebe kaldıklarında endometriozisin oluşturduğu belirtilerde kaybolmaktadır.
Doktorlar bazen hastalarına, gebeliği ertelememelerini tavsiye ederler: bunun nedeni endometriozisin zamanla ilerleyip gebe kalmayı zorlaştıracağı gerçeğidir.
Endometriozis odaklarında kanser gelişebilirse de bunun olma ihtimali diğer dokularda böyle bir olayın gelişme ihtimalinden daha fazla değildir.Endometriozis olması yumurtalık veya rahim kanseri görülme ihtimalini artırmaz.
TEŞHİS
Endometriozisi teşhis edebilmek ve diğer ağrı uyandıran patolojilerden ayırt edebilmek için ;doktorunuz sahip olduğunuz belirtileri ve ağrının oluştuğu yer ve zamanı bilmek isteyecektir.
Endometriozisin fiziki ip uçlarını yakalayabilmek için doktorunuz aşağıdaki yolları kullanacaktır:
· Fizik muayene:Bu muayenede doktorunuz eli ile rahminizi ve yumurtalıklarınızı değerlendirecektir.Rahminizin leğen kemiği içinde duruş şekli, hareket kabiliyeti, yumurtalıklarınızda kist olup olmaması doktorunuza yol gösterecektir
· Ultrason incelemesi:Karından veya vajinadan yapılan incelemede özellikle endometrioma denen çikolata kistleri görülüp değerlendirilebilir.
· Laparoskopi:Endometriozisi teşhis etmenin kesin yoludur.Anestezi altında, ışıklı bir aletle karın boşluğunuza girilip ,organların durumu gözlenir.Gerekirse biyopsi alınır, eğer organlar arasında yapışıklıklar varsa onlar giderilir.
· Kan testleri: CA125 denilen tümör işareti ileri evre endometrioziste yükselebilir. Fakat bu test endometriozise özel değildir,başka nedenlerle de yükselebilir. Bu yüzden tarama testi olarak veya teşhis koymak amacı ile kullanılmaz.
TEDAVİ
Endometriozis tedavisinde cerrahi ve tıbbi tedaviler hastanın durumuna göre tercih edilebilirler.Genelde doktorlar cerrahi tedaviyi son başvurulacak yol olarak görürler.Doktorunuzun tercih edeceği tedavi yaklaşımı belirtilerin şiddeti ve gebe kalıp kalmama konusundaki tercihlerinize göre değişecektir.
· Ağrı kesiciler:Adet dönemi çektiğiniz ağrıları kontrol etmek için doktorunuz İbuprofen gibi (Advil) bir ağrı kesiciyi önerebilir.Fakat bu tip ilaçları maksimum dozda kullandığınız halde ağrılarınız rahatlamıyor ise doktorunuz başka tedavilere yönelecektir.
· Hormon tedavisi:Kadınların normal adet döngülerinde oluşan hormon seviyelerindeki dalgalanmalar sonucu : endometrium tabakası ve endometrial odaklardaki doku kalınlaşır ve kanayarak yıkılır. Bu değişiklikler de ağrı oluşumunu tetikler. Dışarıdan verilecek hormon tedavileri ile bu dalgalanmalar kontrol edildiğinde şikayetlerinizin azalması beklenir.Eğer hormon tedavisi beklenen iyileşmeyi sağlamıyor ise , şikayetlerinizin nedeni olarak kabul edilen endometriozis tanısının yeniden gözden geçirilmesi gerekir.Endometriozis tedavisinde kullanılan hormon tedavilerinde amaç ya yalancı gebelik ya da yalancı menopoz tablosu oluşturmaktır. Bu amaçla kullanılabilecek yaklaşımlar aşağıdadır.
Doğum kontrol hapları:Doğum kontrol hapları endometrium dokusunun kalınlığını kontrol etmekte etkilidirler, adet kanamaları daha kısa süreli olur ve aylık kanama miktarı da daha az olur.Özellikle iki kutu arasında hiç ara vermeden kullanıldığında hafif-orta derecedeki endometriozisin ağrısını hafifletmekte oldukça başarılı olurlar.
Gonadotropin-Releasing Hormone agonist ve antagonistleri:Yumurtalığı çalışmaya zorlayan hormonları bloke ederek etkili olurlar.Hastada yalancı menopoz tablosu oluşur,adetler kesilir ve endometrium odakları küçülür.Bazı hastalarda menopoza özgü şikayetler olan sıcak basmaları ve vajinal kuruluk ortaya çıkabilir.Böyle sıkıntılar ortaya çıkar ise düşük doz östrojen verilerek şikayetler azaltılabilir. Bazı hastalarda ilaçlar kesildikten sonra çok uzun süre endometriozis ile bağlantılı şikayetler ortaya çıkmayabilir.
Danazol:Yumurtalıkları uyaran hormonları bloke eden bir diğer ilaçtır,adet görmenizi engeller.Fakat tüylenme ve akne gibi olası yan etkiler nedeni ile ilk olarak tercih edilen bir ilaç değildir.
Medroksiprogesteron (Depo-Provera)Uzun süren etkisi olan ve enjeksiyon şeklinde uygulanan bir ilaçtır.Adetlerin durmasını sağlar.Kilo alma ve depresyona eğilim gibi yan etkiler oluşturabilir.
Aromataz inhibitörleri:Androstenedion ve testosteron gibi hormonların östrojene dönüşümünü engellerler.Böylece endometrial odakların kendi kendilerine östrojen sentezlemelerinin yolu kapanır.Doğum kontrol hapları kadar etkili oldukları gözlenen bu ilaçlarda hasta uyumu da daha fazla olmaktadır.
Hormonal tedaviler endometriozisi kökten tedavi edememektedirler.Tedavi kesildikten bir süre sonra hastalığın alevlenmesi ihtimal dahilindedir.
· Konservatif cerrahi:Çok şiddetli ağrılarınız oluyorsa veya gebe kalmak istiyorsanız endometriozis odaklarının cerrahi olarak çıkarılması sizin açınızdan iyi bir seçenek olabilir.Böyle bir yaklaşım ağrılarınızı azaltabilir ve gebe kalma şansınızı artırabilir.
Konservatif cerrahi yapılırken endometrial odaklar çıkarılır, oluşmuş yapışıklıklar açılır.Bu işlemler laparoskopik olarak yapılabilir, ancak hastalığın ileri aşamalarında klasik cerrahi metotlar tercih edilebilir.
Konservatif yaklaşımlar ile gebe kalmanız sağlanamaz ise yardımcı üreme teknikleri ile gebe kalmanız sağlanabilir.
· Histerektomi:Ağır endometriozis vakalarında rahim ve yumurtalıkların alınması en iyi tedavi seçeneği olabilir.Fakat bu seçenek en son çare olarak düşünülmelidir.Böyle bir ameliyattan sonra bir daha gebe kalma şansınız yoktur.
Yaşam tarzı değişiklikleri:
Ağrılarınızı hafifletmek için evde uygulayacağınız sıcak banyolar, termofor veya benzeri ısıtıcılar ile sıcak uygulamaları kaslarınızın gevşemesini, krampların ve ağrılarınızın azalmasını sağlamakta size yardımcı olabilir.
Bu arada rahat iletişim kurabileceğiniz bir doktor bulmanız gerekirse başka hekimlerden de ikincil görüşler almanız doğru olur.
Alternatif tıp:
Bazı kadınlar akupunktur uygulamasının endometriozis ağrısını hafiflettiğini söylemektedirler.Bu konuda ve diğer alternatif tıp uygulamaları m-konusunda araştırmalar kısıtlıdır.Akupunktur konusunda doktorunuzun sizi yetkin bir akupunkturiste yönlendirmesini isteyebilirsiniz.
Hastalıkla baş etme ve destek:
Teşhis konulmadığında ve tedavi edilmediğinde endometriozis yıpratıcı bir hastalık olabilir.Ağrılı dönemler okula ve işe gitmenize engel olabilir,ilişkilerinizi zorlayabilir.Tekrarlayan ağrılar depresyona,kolay sinirlenmenize,gerginliğe ve çaresizlik-umutsuzluk hislerinin kuvvetlenmesine neden olabilir.Kısırlık problemi de yaşıyor iseniz ruhsal sıkıntılarınız daha fazla olabilir.Bu konuda profesyonel yardım almanız gerekli olabilir.
Önleme:
Endometriozisin neden oluştuğu tam olarak bilinmediği için önleme konusunda da çok net önerilerde bulunmak mümkün olmamaktadır.